1873 Yılında Türkiye'de Halk Giysileri: Elbise-i Osmaniyye

Yerel giysi, bir diğer deyişle yerel kılık kıyafet ile takım elbise arasındaki esastan gelen farklılıklara dikkat etmenin gerekli olduğuna inanıyoruz. İkisinin de kullanım amacı aynıdır, giyenlerin örtünme gereksinimlerini karşılamak. Ancak ikinci tür giysinin, yani takım elbisenin hiç bir özelliği yöreye uyumu ve karakteristik niteliği yoktur, modanın kaprisine uyarak sürekli değişir. Yerel giysiler ise, gerek genel görünüş, gerekse kesim itibariyle değişmez, yalnızca kullanılan kumaşın pahalı veya ucuz, ek süslemelerin sade veya şatafatlı olmasına göre küçük değişiklikler söz konusu olabilir.

Bütün dünyada takım elbise, gittikçe bir üniforma niteliği kazanmakta ve yalnızca toplumun çeşitli sınıfları arasındaki ayrımları ortadan kaldırmakla kalmayıp, çeşitli uluslar arasındaki doğal ve töresel engellerin, bozulmayacak şekilde birbirinden ayırdığı sanılan farklılıklarını da silip atmaktadır.

Bunun aksine özel gereksinimlere, yörenin iklim koşullarına ve göreneklerine uygun olarak dikilen yerel giysiler, toplumsal ve etnografik araştırmalar için bitmez tükenmez bir bilgi kaynağı oluşturmakta ve bunun sonucu olarak büyük bir ilgiye konu olmaktadır.

Bu bağlamda yerel giysilerin kullanım amaçlarına uygunluğu heme göze çarpar. Örneğin kutup ülkelerinde yerel giysiler, soğuktan en iyi şekilde korunmak için, içi-dışı tüylü, kalın kürklerden yapılır. Soğuğun o kadar etkili olmadığı kuzey ülkelerinde ise yalnız dışları tüylü olan elbiseler giyilir. Ve dıştaki tüyler bir süsleme çğesi görevi de görür. Daha sıcak ülkelere gidildikçe, ısı derecesine uygun olarak yerel giysilerde değişir. Kullanılan malzemeler ilk önce kalın çuhalar, keçe, keçi veya deve kılından dokunmuş sağlam kumaşlar iken, daha ılıman yörelerde pamuklu, ipekli, tül gibi gittikçe incelen kumaşlar olur, sonunda çok sıcak bölgelerde ise hiç bir şey giyilmez.

Bir başka açıdan olaya yaklaşılır ve toplumun her sınıfının yerel giysilerine bakılırsa, üniforma şeklindeki birtakım elbiseye göre yerel giysilerin gerçekte, köylülerin, her meslekten işçilerin, orta sınıfın, hatta zenginlerin bile gereksinimlerine daha iyi yanıt verdiği kuşkusuzdur.

1873'de Halk Giysileri, koleksiyonumuzu oluşturmadan önce yerel giysilerin takım elbiselere olan üstünlüğünü pek hesaba katmamıştık. Koleksiyonu hazırlarken bir saka'nın, bir kayıkçı'nın, bir hamal'ın, bir Bulgar köylüsü'nün, bir Suriyeli ya da Arap şeyhi'in yerel giysisinin, içinde yaşadığı iklimin, yaptığı iş veya mesleğin, toplumda işgal ettiği konumun koşullarına nasıl mükemmel bir şekilde uyduğunu gördük.

Bu haliyle yerel giysilerin süreklilik içinde çeşitlilik diye tanımlanabilecek olayın en güzel ve en uygun örneği olduğu görülür. Ne süreklilik, ne de çeşitlilik sözcüğü takım elbiseye uygulanamaz, çünkü, her modanın kısa süren egemenliğinde o hiçbir değişikliğe uğramaz, tam anlamıyla ve heyecan uyandırmayan bir üniformadır. Altı ay veya büyük olasılıkla daha kısa bir süre sonra modası geçince, bir başkası onun yerine geçer ve eskisi kaybolur gider. Bunun sonucunda da, süreklilik söz konusu değildir.

Çok daha çağdaş diyebileceğimiz takım elbisenin yayılmasında belki, Avrupa toplumlarının şimdiye kadar pek bilinmeyen ahlaki bozukluğun görülmesinin az da olsa etkisi vardır ve onu tanımlamak için herşeye uyan bir sözcüğü kullanmak gerekecektir: düşkünlük, yani mevkiinin derecesinin düşmüş olması.

Yerel giysilerde benzer bir etki söz konusu değildir, aksine bu giysiler tartışılmayacak şekilde yararlıdır. Doğal olarak, yerel giysiler onları giyenlerde birlik ve beraberlik duygularını yaşatır. Örneğin Avrupa'da bile, orduların bazı seçkin birlikleri veya dini birlik ve loncalar, yerel giysiden başka bir şey olmayan özel üniformalarıyla birlik duygusunu canlı tutarlar.

Türkiye'deki işçi loncaları da (esnaf'lar), yerel giysilerin bu moral yükseltici etkisini göstermek açısından dikkate değer bir örnektir. Esnafların kendilerine özgü giysileri, karakterlerini oluşturan sağlam bir dayanışmayı, mesleki dürüstlüğü ve diğer meziyetleri zorunlu kılar.

Yerel giysilerin ilginç ve çekici yönlerini, pitoresk havalarını da unutmuyoruz. Birçokları için onları dikkate değer kılan en önemli öğe olan bu konu da, hiç şüphesiz bu giysilerin önemli üstünlüklerinden biridir.

Herşeye karşın diğer hususların okuyucunun gözünden kaçmasını istemiyoruz, çünkü bunlar da gerçeğin diğer bir yüzüdür.

Özetleyecek olursak bu önsözün amacı, yukarıda yazdıklarımızı kanıtlamak niyetiyle oluşturulan bu giysi örneklerinin yayınlanmasındaki gerekçeyi ve yayınlanma nedenlerini açıklamaktır. Bunun doğal sonucu olarak kitabın yalnız sanatçıların değil, özellikle iktisatçıların ve genel olarak da, toplum yapısında bulunan her türlü gelişmeyle ilgilenen herkesin ilgisini çekeceğini umuyoruz.

Bu eser, sanatçılara önemli bir malzeme kaynağı, modacılara ilginç ve öğretici bir esin kaynağı olacağı gibi, felsefeciler ve bilginler de bu kitapta sayısız yararlı düşünce ve verimli çalışma konusu bulacaklardır.

Okuyucuya kolaylık sağlamak için, bize daha doğal görünen coğrafi bir sıra izlemeyi uygun gördük.

Bu nedenle, bir ayağı Avrupa'da, bir ayağı Asya'da olan, Osmanlı İmparatorluğu'nun tam ortasında bulunan ve bizce en uygun başlangıç noktası olan İstanbul'dan işe başlıyoruz. Sonra bu başkente en yakın Avrupa vilayetlerinden geçerek, Avrupa Türkiye'sinin sınırlarına gelip, gezimize Asya kıyılarıyla devam edeceğiz ve eserimizin son bölümünü oluşturacak Afrika'ya doğru ilerleyeceğiz.